Har vi råd til primærlegeteneste utan egenandelar?

I ein situasjon der det blir omsatt for 8-9 milliardar årleg i velværeprodukt, og der alternative terapeutar utan trygderefusjon florerer, burde ein kanskje ikkje uroe seg for egenandelsøkning hos fastlegen og andre helsetenester. Dei fleste av oss rimeleg velståande nordmenn bekymrer oss ikkje over kostnaden når det gjeld å ta stilling til om vi skal bestille ein legetime eller ikkje. Men dette er kanskje ikkje situasjonen slik for dei som treng legetimen mest.

I 1986 kosta det 48 kroner å gå til allmennlege. I 2006 kosta det 160 kroner. I forhold til den generelle prisstigninga, er dette nesten ei fordobling. Myndigheitene har heilt bevisst auka egenandelane kraftigare enn den generelle prisstigninga.

Der er oppgitt to hovudgrunnar til egenandelane:

- Ved å sette ein pris på helsetenester reduserer ein unødvendig bruk ut frå vanleg marknadstenking

- For å avgrense samfunnet sine utgifter, lar dei pasientane delfinansiere tenestene.

Marknadsmekanismene virker ikkje normalt for helsetenester. Det store fleirtalet i Norge har så bra økonomi at egenandelane ikkje blir opplevd som ei hindring i å søke lege. Det er lite grunnlag for å tru at egenandelane utgjer noka vesentleg reell bremse i unødvendig bruk av legetenester for folk flest. Derimot vil det virke som ei bremse for dei som har svært dårleg økonomi, og for dei som ikkje har kontroll over eigen økonomi, som til dømes ungdom.

Der er ein klar samanheng mellom helse og økonomi. Dårleg økonomi er med å skape dårleg helse, og dårleg helse er med på å skape dårleg økonomi. Slik vil høge egenandelar ha størst effekt i å bremse bruken av legetenester hos dei som treng det mest. Dette blir ein omvendt prioriteringseffekt.

Ein kan tenke seg korleis det er for ein ungdom å be foreldra om pengar til ein legetime for å snakke om vanskar som kan ha samanheng med familiesituasjonen, eller om prevensjonsbehov eller mistenkt kjønnssjukdom. Personar med alvorlege rusproblem vil ofte ha ein uordna økonomi som gjer det vanskeleg å ha pengar til egenandelane.

Frikortordninga er tryggleiksventilen som skal verne dei som har ekstra store behov for helsetenester, og gi politikarane godt samvet for å stadig auke egenandelane. Da den vart innført i 1984, var frikorttaket 800 kroner per år og 3% av befolkninga fekk frikort. No er frikorttaket 1780 kroner og ¼ av befolkninga får frikort i løpet av eit år, med tilhøyrande sakshandsaming og administrative kostnader.

Det er bra at vi har frikortordninga, men den løyser ikkje problemet for dei som har så dårleg råd at dei ikkje kan legge ut 1780 kroner over kort tid. Den løyser heller ikkje problema for unge utan eigen økonomi. Sjukdom kan også føre til vanskar med å halde oversikt over økonomien slik at ein samler naudsynte kvitteringar og sender inn søknaden om frikort.

Der er også andre sideverknader av dei høge egenandelane. Dei påvirker på ein uheldig måte sjølve takstsystemet som legane blir lønna etter. Ein har innført egenandelar på stadig nye takstar som laboratorietakstar og særtakst for legar som er spesialist i allmennmedisin. Dette gjer det vanskeleg for ein pasient på forhånd å vite kva ein konsultasjon vil koste.

Takstar som kompenserer for tidsbruk hos legen eller særskilt utstyr og prøver er blitt dårlegare. Dette stimulerer til ei allmennlegeteneste med mange og raske konsultasjonar, lite eige utgreiingsarbeid og auka henvisningar til spesialisthelsetenesta. Dette er ei uheldig utvikling både helsepolitisk og samfunnsøkonomisk.

Danmark, Nederland og Storbritannia har ei primærlegeteneste utan egenandelar. Burde vi ta oss råd til dette i Norge også? I Soria Moria erklæringa var det lova reduserte egenandelar. Første året tok ein bort egendelar for barn 7-12 år. Seinare har ein auka egenandelane i same takt som alle regjeringar tidlegare. I år auker egenandelane på nytt med 5%. Når ein lova reduserte egenandelar, burde ein ikkje i det minste la vere å auke dei? Eller i det aller minste sørge for skikkeleg skjerming av dei gruppene der egenandelane hindrer nødvendig helsehjelp?